PENDAHULUAN
Elemen penting dalam memastikan jemaah haji mendapat haji yang mabrur adalah melalui pelaksanaan ibadat haji yang sempurna. Kesempurnaan ibadat itu tidak akan tercapai melainkan dengan adanya penerapan ilmu dan pemahaman yang jelas terhadap pelaksanaan ibadat tersebut (Al-Ghazali: 1998). Jemaah haji Malaysia tidak terkecuali dalam memperkasakan ilmu mengenai ibadat haji sebelum mereka menunaikan ibadat tersebut di tanah suci Makkah. Bimbingan ibadat haji jemaah haji Malaysia telah dikelola sepenuhnya oleh Tabung Haji di bawah Bahagian Bimbingan mengikut peruntukan Akta Tabung Haji 1995.
Kajian kuantitatif yang berfokus kepada tahap kefahaman pelaksanaan ibadat haji dalam kalangan jemaah haji Malaysia ini dilakukan ke atas jemaah haji Malaysia yang menunaikan haji bersama pakej Nilam Tabung Haji Travel & Services pada musim haji 1433H/2012M. Ia berteraskan kepada objektif seperti berikut:
(1) Mengkaji pemahaman jemaah haji Malaysia mengenai pelaksanaan ibadat haji di Mekah.
(2) Mengenal pasti tahap kepuasan jemaah dalam melaksanakan ibadat haji di Mekah.
(3) Mengetahui kesediaan jemaah haji untuk menerima pendekatan visual dalam bimbingan haji.
Melalui kajian ini, jemaah haji didapati mengalami masalah dari sudut gambaran sebenar pelaksanaan ibadat tersebut. kegagalan untuk mendapat gambaran yang jelas ini menyebabkan mereka menimbulkan banyak permasalahan ibadat dan akhirnya menyumbang kepada rasa was-was dan tidak puas dalam melaksanakan ibadat tersebut. Oleh yang demikian, kaedah penerapan ilmu mengenai pelaksanaan ibadat haji perlu dipertingkatkan dengan mengambil kira perkembangan semasa suasana dan teknologi masa kini.
JEMAAH HAJI MALAYSIA DAN PELAKSANAAN IBADAT HAJI: SATU PERKEMBANGAN
Pelaksanaan ibadat haji dalam kalangan masyarakat Melayu telah bermula sejak kedatangan Islam di tanah Melayu pada awal kurun ke-7 (Ibrahim et al., 1987). Bermula dari perjalanan haji yang dikelola oleh syeikh-syeikh haji sehinggalah ia berkembang dengan tertubuhnya badan rasmi yang mengurus pemergian haji jemaah haji Malaysia. Perbincangan mengenai perkembangan pelaksanan ibadat haji dilihat dari kurun ke-18 hingga kurun ke-20.
Pelaksanaan Ibadat Haji Kurun Ke-18
Di Tanah Melayu, perbincangan terhadap ilmu ibadat haji telah bermula seawal tahun 1880-an. Beberapa penulisan awal telah menceritakan kisah perjalanan ibadat haji orang Melayu yang menjadi sumber pembelajaran haji pada ketika itu (Aiza, 2009). Sheikh Daud Bin Abdullah Al-Fatani adalah di antara ulama nusantara yang terawal memuatkan perbincangan mengenai ibadat haji berdasarkan panduan dalam mazhab Syafie. Beliau yang pernah menuntut selama 30 tahun di Makkah telah mencurah ilmu melalui pengamatan pelaksanaan ibadat haji selama berada di tanah suci Makkah (McDonnell, 1986). Haji Wan Abdul Samad Bin Muhammad Salih atau lebih dikenali dengan nama Tuan Tabal turut menyumbang kepada perkembangan ilmu fiqh mazhab Syafie di Kota Bharu, Kelantan setelah menamatkan pengajiannya di Makkah. Beliau bertapak di perkampungan Tok Semian yang akhirnya diberi gelaran ‘Mantiqah ‘Ilm’ menjadi sumber rujukan masyarakat Melayu setempat dalam pengajian hukum-hakam termasuk aspek ibadat haji (Ahmad Zaki dan Mohd Roslan, 2009).
Raja Ahmad iaitu putera raja dari kesultanan Riau pula berkongsi pengalaman mengerjakan haji ketika mengetuai rombongan haji sekitar tahun 1860-an dan telah menggunakan khidmat Syeikh Mushafi sebagai agen untuk mengurus perjalanan haji. Semasa di Makkah, Raja Ahmad dan rombongan telah berpeluang berjumpa dengan syeikh-syeikh Makkah dan Mufti Shafie di Makkah. Beliau juga telah membeli dua buah rumah dan sebidang tanah kebun untuk diwaqafkan untuk keperluan jemaah haji yang akan datang. Tindakan ini dilihat sebagai signifikan perjalanan haji Raja Ahmad dalam tradisi haji masyarakat Melayu (Matheson dan Milner, 1982). Munshi Abdullah turut berkongsi pengalaman mengerjakan haji melalui karyanya Pelayaran Ka-Judah. Munshi Abdullah telah memberi satu pendekatan baru dalam pelaksanaan ibadat haji dimana beliau menekankan unsur pengorbanan, ketaatan dan ketulusan dalam beribadat khususnya dalam ibadat haji (Matheson dan Milner, 1982). Selain Raja Ahmad dan Munshi Abdullah, nama-nama yang pernah dicatat sebagai orang Melayu terawal menunaikan haji sekitar kurun ke-18 adalah Syed Muhammad Bin Zainal Abidin Al-Idris, Mohamad Yusuf Bin Abdullah atau lebih dikenali sebagai ‘Tok Kenali’ dan Wan Hussain Bin Mohd Nasir Bin Mohd Taib Al-Mas’uud Al-Banjari (Ibrahim et al., 1987).
Pelaksanaan Ibadat Haji Kurun Ke-19
Menjelang tahun 1930-an, perjalanan haji dalam kalangan masyarakat Melayu mula dipelopori oleh syeikh haji melalui perjalanan kapal laut. Melihat kepada peluang perniagaan, perjalanan haji mula dieksploitasi oleh syeikh-syeikh haji sehingga mereka tidak mengutamakan kebajikan bakal jemaah haji termasuk dari sudut bimbingan (Sharifah, 2005)
Fenomena ini mendapat tentangan dari kalangan guru-guru agama yang perihatin terhadap kebajikan bakal jemaah haji seperti Sayyid Sheikh Al-Hadi dari Singapura dan Haji Abdullah Ahmad dari Makkah. Mereka melalui penulisan masing-masing sekitar tahun 1936 telah mengkritik pengurusan perjalanan haji yang dikelola oleh syeikh haji pada ketika itu (Sharifah, 2005).
Dalam kemelut pengelolaan pengurusan haji dalam kalangan bakal haji nusantara, Salih Muhammad Jamal (1949H) telah menyumbang penulisan mengenai panduan ibadat haji mengikut perkembangan semasa dengan mengambil kira penambahbaikan dalam penulisan-penulisan sarjana Islam terdahulu. Penulisan beliau melalui kitab Dalil al-Hajj al-Musawwar Wa Manasik al-Hajj adalah di antara penulisan awal yang menggabungkan kaedah tekstual dan ilustrasi.
Pada tahun 1949, sebuah jawatankuasa penasihat bagi lembaga haji pada taraf bersekutu ditubuh. Ia yang bertujuan untuk menyusun kembali pentadbiran dalam penyelenggaraan bakal-bakal haji. Di antara peranan jawatankuasa tersebut adalah melantik guru-guru agama untuk memberi tunjuk ajar dan penerangan kepada bakal-bakal haji semasa dalam perjalanan (Ibrahim et al., 1987). Namun begitu, jawatankuasa penasihan bagi lembaga haji telah gagal mengurus pentadbiran haji dan akhirnya urusan pemergian haji bakal jemaah haji tanah Melayu diserah kepada kerajaan negeri dan pejabat daerah masing-masing pada tahun 1951. Ini kerana memandangkan wujud kesukaran dari sudut penetapan harga perjalanan haji kapal laut pada ketika itu (Ibrahim et al., 1987).
Ketidakstabilan pengurusan haji pada ketika itu tidak menghalang Harun Aminurrashid untuk mengerjakan haji pada tahun 1960. Beliau turut menyumbang pengalaman dalam mengerjakan haji melalui karyanya Chatetan Ka-Tanah Suchi. Beliau berkongsi pengalaman pahit dan manis semasa berada di atas kapal laut yang diberi nama Ashnun semasa menuju ke Jeddah. Ketika menunaikan haji, beliau turut mencatat pengalaman semasa berada di padang Arafah dari sudut kemasyarakatan dan sosio-ekonomi (Matheson dan Milner, 1982)
Kaedah pengajaran ibadat haji berbentuk satu hala (one way communication) melalui perkongsian pengalaman ini berterusan sehinggalah tertubuhnya Lembaga Urusan Tabung Haji (LUTH) pada tahun 1963 (Akta 535, 2006). Pada peringkat awal, bimbingan ibadat haji masih mewarisi kaedah lama iaitu pengajaran berdasarkan kitab-kitab yang terkenal oleh Guru-Guru Agama Haji. Sehinggalah apabila tertubuhnya Bahagian Bimbingan Tabung Haji yang bertanggungjawab mengurus pembelajaran ibadat haji jemaah haji Malaysia, kaedah pengajaran mula dipertingkatkan. Bakal jemaah haji diberi penerangan mengenai ibadat haji selama 2 jam sehari untuk tempoh 2 hari. Sebulan sebelum perjalanan bakal-bakal haji, surat khabar, televisyen dan stesyen-stesyen radio juga diarah untuk menerbit dan menyiarkan artikel dan program mengenai ibadat haji yang ditulis dan diterbitkan oleh pegawai-pegawai Lembaga Tabung Haji (Ibrahim et al., 1987).
Pelaksanaan Ibadat Haji Kurun Ke-20
Sebagai sebuah badan berkanun yang dipertanggungjawabkan untuk mengurus kebajikan jemaah haji Malaysia, Tabung Haji melalui Bahagian Bimbingan telah mengemaskini kaedah bimbingan ibadat haji dalam kalangan jemaah haji Malaysia. Selain kursus bimbingan haji kepada jemaah haji, Bahagian Bimbingan turut mengadakan kursus-kursus pengukuhan kepada Pengkursus Ibadat Haji Tanah Air (PEKTA) dan Pembimbing Ibadat Haji Tanah Suci (PIHTAS) (Lembaga Tabung Haji, 2012). Bagi menyelaras hukum-hakam dalam kalangan PEKTA dan PIHTAS, Resolusi Muzakarah Haji Kebangsaan diterbitkan pada setiap tahun. (Lembaga Tabung Haji, 2012)
Melalui penyelarasan ini, Bahagian Bimbingan Tabung Haji telah menggariskan secara jelas konsep-konsep haji dari sudut rukun, wajib dan kaedah pelaksanaan ibadat haji melalui penulisan Panduan Ibadat Haji Umrah Dan Ziarah (2009). Mahamad Che Ngah & Md Daud Che Ngah (2008/1938) memberi sumbangan melalui kaedah adaptasi dari penulisan Syeikh Hassan Mohammad Nur Fatani dan Syeikh Adam Abdullah Kelantan. Muhd Najib Abdul Kadir dan Abdul Salah Yussof (2012) menambah amalan-amalan sunat serta fadilat-fadilat dalam ibadat haji seperti penekanan amalan tolong-menolong dalam mengerjakan haji, sebaik-baik doa di hari Arafah, hari haji Akbar dan amalan Sahabat ketika menunaikan haji.
Selain kefahaman berbentuk konsep ibadat haji, perbincangan berbentuk soal jawab ibadat turut mendapat tempat dalam kaedah pelaksanaan ibadat haji. Ia bersifat menyelesaikan masalah-masalah yang dikemukakan oleh jemaah haji semasa mengerjakan haji. Bahagian Bimbingan Tabung Haji (1984), Muhammad Najmuddin Zuhdi dan Muh. Luqman Arifin (2008), Zahazan Mohamed (2008), Mohammad Nidzam Abdul Kadir (2010) dan Prof Dr Nasaruddin Umar telah berkongsi lebih 100 permasalahan ibadat haji yang diutarakan oleh jemaah haji Malaysia semasa mereka menunaikan ibadat tersebut.
Pelaksanaan ibadat haji turut mendapat tempat dalam kalangan sarjana sains dan teknologi. Setyawan dan Muhammad Shafie (2007) memperkenalkan kaedah pelancongan visual (Visual Tours) sebagai persediaan awal untuk mendapatkan gambaran suasana ketika melakukan ibadat melontar jamrah. Ossy (2010) pula mengetengahkan kaedah kelakuan pemanduan (steering behavior) semasa mengerjakan ibadat tawaf. Pendekatan teknologi terus diperluaskan oleh Nur Zuraifah, Mohd Shafry dan Mashitah (2011) melalui pendekatan haji maya (virtual hajj) yang sebagai persediaan awal jemaah haji untuk mendapatkan gambaran sebenar dalam ibadat tawaf. Cadangan membangunkan V-Hajj diutarakan dalam penulisan ini. Mohd Shafry, Ahmad Zakwan Azizul, Ahmad Hoirul, Arief Salleh, Tamar Jaya & Farah Wahida (2011) pula menyumbang idea membangunkan sistem
V-Hajj dengan nilai tambah dari sudut pembangunan sistem simulasi 3 dimensi (3D) dalam ibadat tawaf. Curtis, Guy, Zafar dan Manocha (2011) menyokong idea dalam pembangunan Virtual – Tawaf melalui satu kajian kes ke atas insrumen simulasi semasa tawaf. Mereka mendapati bahawa beberapa keadaan semasa tawaf adalah bersifat kritikal iaitu semasa melakukan pusingan tawaf, mencium batu al-Hajr al-Aswad, ketika istilam dan ketika jemaah hendak keluar dari kawasan tawaf. Zarita dan Aik (2012) pula mengemukakan teori pengelolaan simulasi tawaf melalui teknik Cellular Automata (CA) yang lebih memfokus kepada pendekatan neural. Cetusan-cetusan idea berbentuk pendekatan visual menunjukkan bahawa peranan pendekatan ini dilihat sebagai agen penting untuk pembangunan bimbingan haji. Ia perlu kepada kombinasi idea-idea pendekatan visual secara total agar ibadat haji dapat dilihat dan dihayati dari dimensi yang lebih luas.
Rujukan
1. Akta Tabung Haji 1995. 10.
2. Ahmad Zaki Berahim@Ibrahim & Mohd Roslan Mohd Nor. 2009. Tuan Tabal (M.1891) Dan Sumbangannya Dalam Perkembangan Islam Di Tanah Melayu. Jurnal Universiti Malaya. 139.
3. Aiza Maslan. 2009. Dari Tabung Buluh Ke Tabung Haji; Sejarah Pengerjaan Haji Orang Melayu 1850-1984. Kuala Lumpur. Universiti Malaya. Tesis Doktor Falsafah.
4. https://www.researchgate.net/publication/270854468
5. Farahwahida Mohd Yusof - Universiti Teknologi Malaysia
No comments:
Post a Comment